Można powiedzieć, że Kreta to w pewnym sensie ‘państwo w państwie’. Dlaczego? Bo jest największą wyspą, łączy w sobie unikalną historię, zamieszkiwana jest przez ludzi, których korzenie rodzinne mogą sięgać od Wenecji po Konstantynopol czy Smyrnę (dzisiejszy Stambuł i Izmir).
Panują tu też dość specyficzne zwyczaje związane z bronią – szczególnie w okolicach rejonu Chora Sfakion ale to, co naprawdę widać na pierwszy rzut oka to niczym nieograniczona gościnność! Nie to jednak jest jej największym atutem. Dla tych, którzy choć trochę znają język nowogrecki to właśnie dialekt, który występuje na Krecie jest jej największą ozdobą, a dla niewtajemniczonych może być nie lada wyzwaniem.
Dialekt kreteński, który jest obecnie obserwowany, wykształcił się głównie w okresie panowania Wenecjan na Krecie od około XIV wieku do 1669, kiedy to wyspa została zajęta przez Imperium Osmańskie. Największy rozkwit literatury kreteńskiej przypada na XVI i XVII wiek. Wszystkie dzieła powstałe w trakcie trwania Renesansu kreteńskiego są zaliczane przez filologów do najbogatszych źródeł jakie powstały w owym dialekcie. Najważniejszym dziełem tego okresu uważanym zarówno przez greckich jak i zagranicznych filologów jako „homerycki epos epoki nowej Hellady” jest bezsprzecznie epos «Ερωτόκριτος» (Β. Κορνάρος), który to powstał pod koniec XVI wieku.
Z okresu Turkokracji nie pozostały żadne zapiski dające możliwość zbadania dialektu w formie pisemnej aczkolwiek w tradycji ustnej zachowało się wiele pieśni ludowych (Δημοτικά Τραγούδια), które wraz z Μαντινάδες (Mantinades) – tworzonych również w tym okresie, zostały spisane wiele lat później i dzięki nim możemy dziś mówić o ciągłości jaką zachował dialekt. Chociaż zachował się on w formie ustnej, a jego użytkownikami są dziś głównie starsze pokolenia Kreteńczyków, to poprzez wiele prac i badań oraz samej chęci poznania i kontynuowania tej tradycji przez młode pokolenie mieszkańców Krety, dialekt wciąż istnieje i charakteryzuje się odrębnymi, charakterystycznymi zasadami, słownictwem.
Oto kilka sztandarowych przykładów z dialektu kreteńskiego z tłumaczeniem nowogreckim i polskim!
Θορώ (Thoro) – Βλέπω (Vlepo) – widzę
Εδά (Eda) – Τώρα (Tora) – teraz
Επαέ (Epae) – Εδώ (Edo) – tutaj
Γροικώ (Griko) – Ακούω, νιώθω (Akouo, niotho) – słyszę, czuję
Γλακώ (Glako) – Τρέχω (Trecho) – Biegnę
Κατέ(χ)ω (Katecho/Kateo)– Ξέρω (Xero) – wiem
Κάτης (Katis) – Γάτα (Gata) – kot
Χοχλιός (Chochlios) – Σαλιγκάρι (Salingari) – ślimak
Αλάργο (Alargo) – Μακριά (Makria) – daleko
Γιάντα (Gianda) – Γιατί (Giati) – dlaczego
Είντα (Inda) – Τι (Ti) – co
Οζά (Oza) – Ζώα (Zoa) – zwierzęta
Κοπέλι (Kopeli) – Αγόρι (Agori) – chłopak
Κοπελιδάκια (Kopelidakia) – Μικρά παιδιά (Mikra pedia) – małe dzieci
Κουζουλός (Kouzoulos) – Tρελός (Trelos) – szalony, zwiariowany
Λογιάζω (Logiazo)– Σκέφτομαι (Skeftome) – zastanawiam się, myślę
Μπουνταλάς (Boudalas) – Βλάκας, χαζός (Vlakas, chazos) – głupek
Ξα σου (Xa sou) – ό, τι πεις (o ti peis) – jak tam chcesz (rób jak uważasz)
Χαροκοπώ (Charokopo) – Διασκεδάζω (Diaskedazo) – Bawię się
Ακούω (Akouo) – Μυρίζω (μτφ) (Murizo) – czuję woń (przen.)
Πράμα (Prama) – Tίποτα (Tipota) – nic
Κουμπούρι (Koubouri) – Πιστόλι (Pistoli) – broń
Λαλιέ (Lalie) – Φύγε (Figie) – Idź stąd
Σεβντάς (Sevdas) – Έρωτας (Erotas) – miłość cielesna
Βαστώ (Vasto) – Κρατώ (Krato) – trzymam
Μπαξές (Baxes) – Κήπος (Kipos) – ogród
Teraz przebywając na Krecie możecie spokojnie podsłuchiwać koutsombolio (plotkowanie) a także nie musicie się bać, że lata nauki języka poszły na marne!!
Opr. Karolina Swat
