Sandomierz zachwyca swoim malowniczym położeniem na siedmiu wzgórzach i bogatą historią, obecną w każdej cegle renesansowych kamienic i brukowanych uliczek. Spacerując po tych historycznych zaułkach, można poczuć, jak miasto przenosi nas w czasie, odkrywając fascynujące ślady minionych wieków. Każdy krok to podróż przez przeszłość, która wciąż żyje w atmosferze Sandomierza. Wisła, przepływająca u stóp miasta, dodaje mu uroku, będąc nie tylko naturalnym pięknem, ale także przypomnieniem o dawnych szlakach handlowych, które przez stulecia tętniły życiem w tym ważnym ośrodku.
Początki miasta – legenda i historia
Korzenie Sandomierza sięgają zamierzchłej przeszłości. Archeologiczne znaleziska dowodzą, że ludzie zamieszkiwali te tereny już w epoce neolitu. W X wieku miasto leżało na jednym z najważniejszych szlaków handlowych Europy Środkowej, prowadzącym z Pragi przez Kraków do Kijowa. To właśnie handel przyczynił się do dynamicznego rozwoju osady, która w średniowieczu stała się jednym z kluczowych ośrodków władzy Piastów. Gall Anonim wymieniał Sandomierz wśród trzech najważniejszych miast ówczesnej Polski, obok Krakowa i Wrocławia.
Rozkwit i złoty wiek
W XII wieku Sandomierz stał się stolicą księstwa dzielnicowego, zyskując na znaczeniu politycznym i gospodarczym. Niestety, w XIII wieku miasto wielokrotnie padało ofiarą tatarskich najazdów, które pozostawiły je w ruinie. Odbudowa nastąpiła dzięki księciu Leszkowi Czarnemu, który w 1286 roku ponownie ulokował Sandomierz na prawie magdeburskim.
Prawdziwy rozkwit nastąpił w XIV i XV wieku, gdy miasto stało się ważnym ośrodkiem handlu i administracji. To właśnie wtedy Kazimierz Wielki otoczył je murami obronnymi, wzniósł gotycką kolegiatę i umocnił zamek. W XVI wieku Sandomierz odgrywał istotną rolę w ruchu reformacyjnym – to tutaj podpisano w 1570 roku tzw. „zgodę sandomierską”, czyli porozumienie między różnymi odłamami protestantyzmu.
Upadek i nowe oblicze
Złoty wiek miasta zakończył się w XVII wieku. Najpierw Szwedzi podczas „potopu” splądrowali Sandomierz, niszcząc zamek i liczne budynki. Późniejsze wojny oraz rozbiory Polski sprawiły, że miasto straciło swoją dawną rangę.
XIX wiek przyniósł częściową odbudowę, jednak Sandomierz nigdy nie odzyskał dawnej świetności. II wojna światowa oszczędziła jego zabytki, ale tragicznie doświadczyła społeczność żydowską, która została wymordowana przez nazistów. Po wojnie miasto rozwijało się powoli, lecz jego historyczne dziedzictwo zaczęło przyciągać coraz więcej turystów.
Sandomierz dzisiaj
Sandomierz to prawdziwa perła architektury i historii, jedno z najpiękniejszych miast w Polsce. Spacerując jego malowniczymi uliczkami, można poczuć się jak w podróży w czasie, przenosząc się do dawnych epok. Dzięki bogatej przeszłości, urokliwemu położeniu i wyjątkowemu klimatowi, miasto zachwyca zarówno miłośników historii, jak i tych, którzy szukają spokojnych miejsc do odkrycia. Bez względu na to, czy podziwiamy monumentalne zabytki, czy spacerujemy po lessowych wąwozach, Sandomierz zawsze pozostawia niezatarte wrażenie.
A oto najważniejsze zabytki, które koniecznie trzeba zobaczyć podczas wizyty w tym wyjątkowym mieście:
Brama Opatowska – strażniczka sandomierskiego szlaku
Brama Opatowska to jedyna zachowana brama wjazdowa do Sandomierza, stanowiąca fragment średniowiecznych fortyfikacji miasta. Wzniesiona w XIV wieku z fundacji Kazimierza Wielkiego, była częścią systemu obronnego, który obejmował również mury i baszty. Oprócz niej w mieście istniały także Brama Zawichojska, Lubelska i Krakowska, lecz żadna z nich nie przetrwała do naszych czasów.
Pierwotnie Brama Opatowska była niższa, ale w XVI wieku, dzięki funduszom lekarza Stanisława Bartolona, wzbogacono ją o ozdobną attykę, nadając jej charakterystyczny wygląd. Dziś mierzy około 30 metrów wysokości i pełni funkcję punktu widokowego. Z jej szczytu roztacza się panorama Sandomierza i doliny Wisły, przyciągając turystów.
Podziemna Trasa Turystyczna – tajemniczy labirynt pod miastem
Podziemia Sandomierskie to wyjątkowa atrakcja, która odkrywa przed turystami tajemnice dawnych czasów. Wejście do nich znajduje się na Rynku, w Kamienicy Oleśnickich. Korytarze te powstały między XV a XVII wiekiem jako piwnice mieszczan i magazyny kupieckie, gdzie przechowywano m.in. sól, wino i śledzie. W czasie najazdów służyły również jako schronienie dla mieszkańców.
Dziś Podziemna Trasa Turystyczna ma 470 metrów długości i schodzi na głębokość 12 metrów. Na jej trasie znajduje się 34 komory, każda związana z historią miasta. Zwiedzaniu towarzyszy opowieść o Halinie Krępiance, która podstępem zwabiła do podziemi oddziały tatarskie, ratując Sandomierz przed zagładą.
Rynek w Sandomierzu – serce miasta
Rynek w Sandomierzu to serce miasta, przyciągające turystów swoim unikalnym układem i historycznym charakterem. Ma wymiary 110 × 120 metrów, a jego nachylona powierzchnia sprawia, że różnica wysokości między stronami wynosi aż 15 metrów. Dzięki temu jest jednym z bardziej oryginalnych rynków w Polsce. To właśnie tutaj kręcono sceny popularnego serialu Ojciec Mateusz, a w jednej z kamienic można obejrzeć wystawę poświęconą tej produkcji.
Rynek otaczają malownicze kamieniczki, w tym renesansowa Kamienica pod Skrzydłami, Konkwit Boboli, Kamienica Oleśnickich z podcieniami oraz Kamienica Gomółki. Po południowej stronie wyróżniają się Dom Lazarczyka i Kamienica Dutreppich. W wielu z tych zabytkowych budynków działają kawiarnie, restauracje i galerie sztuki, które dodają temu miejscu wyjątkowego klimatu.
Ratusz – świadek historii miasta
Gotycki ratusz w Sandomierzu pochodzi z XIV wieku i był wielokrotnie przebudowywany. W XVI wieku zyskał renesansową attykę, a w XVII wieku dobudowano wieżę. Na fasadzie południowej znajduje się zegar słoneczny z 1958 roku. W podziemiach dawniej mieściło się więzienie. Obecnie budynek pełni funkcję Urzędu Stanu Cywilnego oraz oddziału Muzeum Okręgowego, gdzie można zobaczyć m.in. średniowieczne szachy sandomierskie.
Zamek w Sandomierzu – strażnik historii nad Wisłą
Na wysokim wzgórzu nad Wisłą wznosi się Zamek w Sandomierzu, którego historia sięga XIV wieku. Powstał na miejscu wcześniejszego grodu jako murowana warownia w czasach Kazimierza Wielkiego. Pierwotnie miał wzmacniać obronność regionu i pełnić funkcję rezydencji książąt dzielnicowych.
W XVI wieku zamek przeszedł renesansową przebudowę, zmieniając się w rezydencję królewską. Za czasów Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta kompleks rozbudowano, tworząc czworobok budynków, w których działał starosta i odbywały się sądy. Niestety, w 1656 roku podczas potopu szwedzkiego wojska szwedzkie wysadziły twierdzę, pozostawiając tylko jedno skrzydło.
W XIX wieku oraz w okresie międzywojennym w zamku funkcjonowało więzienie. Dopiero w latach 1965–1986 przeprowadzono gruntowną przebudowę, a dziś mieści się tu Muzeum Zamkowe. Wśród jego zbiorów znajdują się eksponaty dotyczące historii miasta, sztuki użytkowej oraz życie wsi sandomierskiej. W zamku można również zobaczyć kopię Korony Sandomierskiej.
Z tarasu zamkowego roztacza się malowniczy widok na Wisłę, a także na pobliski kościół Św. Jakuba i klasztor dominikanów. Choć zachowała się tylko część dawnej twierdzy, Zamek w Sandomierzu pozostaje jednym z najważniejszych symboli miasta.
Dom Długosza – gotycka budowla z historią w tle
Jednym z najlepiej zachowanych gotyckich budynków mieszkalnych w Polsce jest Dom Długosza, wzniesiony w 1476 roku z fundacji Jana Długosza. Początkowo służył jako dom dla księży mansjonarzy związanych z katedrą, a od 1864 roku zarządzała nim kapituła katedralna.
To ceglana budowla z wysokimi szczytami i dwuspadowym dachem. Nad południowym wejściem umieszczono kamienną tablicę erekcyjną z herbem Wieniawa i datą budowy. Wnętrza, pierwotnie z obszerną sienią i belkowanymi stropami, zostały częściowo przekształcone na potrzeby muzealne.
Od 1937 roku mieści się tu Muzeum Diecezjalne, którego pierwszą ekspozycję przygotował Karol Estreicher. W zbiorach znajdują się malarstwo, rzeźba sakralna, tkaniny liturgiczne, meble, ceramika i numizmatyka. Jednym z najcenniejszych eksponatów jest Krzyż Grunwaldzki z 1343 roku, zawierający relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego.
Ucho Igielne – średniowieczna furtka z legendą
Ucho Igielne, czyli Furta Dominikańska, to jedyna zachowana furtka w średniowiecznych murach obronnych Sandomierza. Powstała w XIV wieku jako przejście dla zakonników dominikańskich, łącząc klasztor wewnątrz miasta z tym znajdującym się poza murami.
Dziś to jedna z najbardziej charakterystycznych atrakcji Sandomierza. Przechodnie chętnie robią tu pamiątkowe zdjęcia, a według lokalnych wierzeń przejście przez furtę zwiększa szansę na ponowny powrót do miasta. Istnieje także legenda, że osoby o nieczystym sumieniu mogą mieć trudności w jej pokonaniu.
Kościół św. Jakuba – świątynia z historią i relikwiami
Kościół św. Jakuba to jedna z najstarszych świątyń Sandomierza, wzniesiona w latach 1226–1250 z fundacji biskupa Iwona Odrowąża. Był drugim w Polsce klasztorem dominikańskim, a jego założycielem był św. Jacek Odrowąż. Obecnie pełni funkcję sanktuarium Matki Bożej Różańcowej oraz bł. Sadoka i 48 Męczenników Dominikańskich.
Świątynia wyróżnia się romańskim portalem zwanym „Bramą Niebios” oraz dzwonnicą, w której znajduje się najstarszy datowany dzwon w Polsce – „Piotr” z 1314 roku. Wewnątrz można zobaczyć sarkofag księżniczki Adelajdy, cenny krucyfiks z XVI wieku oraz secesyjne witraże. W krypcie przechowywane są relikwie dominikanów zamordowanych przez Tatarów w 1260 roku.
Collegium Gostomianum – szkoła z wielowiekową tradycją
Collegium Gostomianum to jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, założona w 1602 roku przez Hieronima Gostomskiego, wojewodę poznańskiego i kasztelana sandomierskiego. Budynek w stylu późnorenesansowym zachował swój pierwotny wygląd oraz funkcję edukacyjną, a jego historyczna wartość jest nadal dostrzegana w dzisiejszym dniu. Do dziś przetrwało tzw. „szkolne” skrzydło dawnego kolegium jezuitów, a pod budynkiem znajdują się przestronne, dwupoziomowe piwnice. Co więcej, Collegium Gostomianum wciąż pełni rolę szkoły, tym samym podtrzymując wielowiekową tradycję nauczania w Sandomierzu, która ma swoje korzenie w XVI wieku.
Góry Pieprzowe – najstarsze skały w Polsce
Góry Pieprzowe, zwane potocznie „Pieprzówkami”, to wyjątkowe miejsce na mapie Polski, które wyróżnia się nie tylko unikalnym krajobrazem, ale również ogromnym znaczeniem geologicznym. Tworzą je skały kambryjskie liczące około 500 milionów lat, co czyni je jednymi z najstarszych odsłonięć skalnych w Europie. Wzdłuż wysokiej krawędzi doliny Wisły można podziwiać wychodnie iłołupków kambryjskich oraz dolinki erozyjne, które dodają temu miejscu niepowtarzalnego uroku.
Rezerwat geologiczno-przyrodniczy obejmujący Góry Pieprzowe chroni także rzadkie gatunki roślinności stepowej, w tym wisienkę karłowatą, ostnicę włosowatą oraz unikalną w Polsce odmianę krwawnika szczecinolistnego. Co więcej, Góry Pieprzowe słyną również z bogatej kolekcji dzikich róż, z których rośnie tu aż 15 gatunków, w tym szczególnie ceniona Rosa Wagae.
Wąwóz Królowej Jadwigi – tunel wśród lessowych ścian
Wąwóz Królowej Jadwigi to jedno z najpiękniejszych i najbardziej malowniczych miejsc w Sandomierzu. Jego długość wynosi około 500 metrów, a pionowe ściany sięgają nawet 10 metrów wysokości, co sprawia, że spacer przez to miejsce to niezapomniane przeżycie. Ścieżka dnem wąwozu przypomina tunel, który otoczony jest korzeniami drzew, nadając mu niepowtarzalny, tajemniczy klimat.
Zgodnie z legendą, tędy przechodziła królowa Jadwiga Andegaweńska podczas swojego pobytu w Sandomierzu, co tylko dodaje temu miejscu wyjątkowej atmosfery. Dziś, Wąwóz Królowej Jadwigi jest popularnym miejscem spacerowym, a jednocześnie cennym obiektem przyrodniczym, w którym można podziwiać unikalne formy erozyjne oraz bujną roślinność. Ponadto, wąwóz znajduje się niedaleko Starego Miasta, co sprawia, że jest łatwo dostępny dla turystów, którzy chcą odkrywać zarówno przyrodę, jak i historię Sandomierza.
Specjały Sandomierza
Sandomierz, oprócz swojego bogatego dziedzictwa historycznego, oferuje także wyjątkowe smaki, które warto poznać podczas wizyty w tym malowniczym mieście.
Jednym z najciekawszych dań regionalnych jest bulwa sandomierska, czyli schab faszerowany ziemniakami i boczkiem, zawinięty w kapustę włoską i zapieczony. Kolejnym specjałem jest sakwa gajowego – schab nadziewany kapustą i grzybami. Miłośnicy tradycyjnych zup powinni spróbować zalewajki świętokrzyskiej, która jest typową potrawą regionalną.
W okolicach Sandomierza znajdują się liczne sady jabłoniowe oraz winnice, co czyni miasto wyjątkowym miejscem dla osób interesujących się winem. Turyści mogą skorzystać z Sandomierskiego Szlaku Winiarskiego, który pozwala na odkrywanie lokalnych winnic i smakowanie wyrobów regionalnych.
Na Starym Mieście można również zakupić lokalny cydr, który cieszy się dużą popularnością wśród odwiedzających. Warto także spróbować słodkich sandomierskich krówek, które są klasycznym przysmakiem regionu.
Ciekawostki o Sandomierzu
Sandomierz to miasto pełne historii, które skrywa fascynujące tajemnice i ciekawostki. Oto kilka interesujących faktów, które sprawiają, że wyróżnia się ono na tle innych miast.
- Podziemne korytarze – Pod miastem znajduje się rozległy system podziemnych korytarzy i piwnic, które niegdyś służyły kupcom jako magazyny. Legenda głosi, że w czasie najazdu tatarskiego w XIII wieku to właśnie te przejścia uratowały część mieszkańców.
- Mały Rzym – Sandomierz nazywany jest „małym Rzymem” ze względu na swoje położenie na siedmiu wzgórzach, podobnie jak wieczne miasto.
- Góry Pieprzowe – Na obrzeżach miasta znajdują się unikalne Góry Pieprzowe, jedno z najstarszych pasm górskich w Europie. Ich nazwa pochodzi od łupków kambryjskich, które wyglądem przypominają zmielony pieprz.
- Najstarszy dzwon w Polsce – W kościele św. Jakuba znajduje się najstarszy datowany dzwon w Polsce – „Piotr” z 1314 roku. Jego inskrypcja głosi, że został odlany na chwałę św. Piotra Apostoła.
- Legenda o Halinie Krępiance – Bohaterka tej opowieści miała w XIII wieku ocalić miasto przed Tatarami, prowadząc najeźdźców do podziemnych tuneli, skąd nie było już wyjścia.
- Kazimierz Wielki i Sandomierz – przypisuje się mu największe zasługi w rozwoju miasta, które „zastał drewniane, a zostawił murowane”.
- Święte relikwie – W Bazylice Katedralnej znajduje się unikalna w skali kraju kolekcja relikwii, w tym m.in. fragmenty Krzyża Świętego.
- Winne tradycje – Już w średniowieczu w Sandomierzu uprawiano winorośle. Obecnie miasto kontynuuje te tradycje, a w okolicach działają liczne winnice po których znajduje się Szlak Winiarski, gdzie można degustować lokalne wina.
- Sandomierski Szlak Jabłkowy – To malownicza trasa licząca około 200 km, prowadząca przez gminy powiatu sandomierskiego. Szlak wiedzie przez sady owocowe, lessowe wąwozy i doliny rzek, a jego fragmenty można pokonać pieszo lub rowerem.
- Krzemień pasiasty – Sandomierz jest światową stolicą krzemienia pasiastego – minerału o wyjątkowym wzorze. W czasach prehistorycznych wykorzystywano go do produkcji narzędzi, a obecnie stał się cenionym materiałem jubilerskim.
Sandomierz na weekend
Sandomierz to idealne miejsce na weekendowy wypad przez cały rok. Latem zachwyca pięknem swoich uliczek, wąwozów i zabytków, które można odkrywać w pełnym blasku słońca, a zimą zamienia się w prawdziwą bajkową scenerię, z klimatycznymi spacerami po ośnieżonych ulicach i magiczną atmosferą. Niezależnie od pory roku, miasto oferuje niezliczone atrakcje, które sprawiają, że czas spędzony w Sandomierzu na długo pozostaje w pamięci. Odkrywanie tajemnic średniowiecznych budowli, spacerowanie po urokliwych wąwozach czy po prostu relaks w tym malowniczym miejscu – Sandomierz z pewnością spełni Twoje oczekiwania i stanie się miejscem, do którego będziesz chciał wrócić.
