Węże są zwierzętami, które od lat sieją strach wśród ludzi na całym świecie. Choć gdybyśmy przyjrzeli się nieco bliżej tematowi i zapoznali się z faktami, odkrylibyśmy, że gatunki europejskie są małym zagrożeniem dla ludzi. Mimo to wciąż się boimy.
Grecja ze swoim pięknym położeniem i geograficzną architekturą powinna szczycić się tak znaczną różnorodnością węży. Suchy ląd przed zalaniem i wytworzeniem wysp był miejscem do przemieszczania się dla wielu gatunków zwierząt. Późniejsze wytworzenie się osobnych lądów doprowadziło do tego, że niektóre ze zwierząt zaczęto nazywać okazami gatunku na danym terenie. Tak było także w przypadku z wężami. Morskie wody odcięły im drogę przemieszczania się i niektóre gatunki stały się wyjątkiem w Europie (endemiczny gatunek).
Można założyć, że węże mają obecnie najgorszą reputację ze wszystkich zwierząt, lecz niesłusznie uznawane są za przebiegłe i szybkie stworzenia, które chcą nas skrzywdzić. Niestety strach był potęgowany przez niepotrzebne mity tworzone i przekazywane z pokolenia na pokolenie w ostatnich stuleciach, ponieważ świadomość i zainteresowanie badaniami nad wężami były rzadkością. Niemniej jednak w starożytności wąż był symbolem odrodzenia, uzdrowienia, mądrości i wielu innych pozytywnych cnót oraz uważano go za święte i pożyteczne zwierzę. Wąż wiązany jest z Asklepiosem, jak i medycyną – na każdej aptece można zobaczyć symbol krzyża i węża.
Węże nigdy nie zaatakują tego, co nie jest dla nich pożywieniem. Ludzie, którzy często wykorzystują każdą okazję by zabić węża, postrzegani są jako niebezpieczni drapieżnicy, więc węże najzwyczajniej się ich boją. U węża naturalnym odruchem jest ucieczka przy spotkaniu z człowiekiem i jak najszybsze schowanie się przed potencjalnym zagrożeniem.
W rzeczywistości węże są bardzo pożytecznymi zwierzętami, ponieważ znacząco przyczyniają się do równowagi ekosystemu. Węże żyją przez wiele lat i żywią się głównie gryzoniami lub zajęczakami (węże są ich głównymi drapieżnikami). Szacuje się, że jeden wąż może w ciągu swojego życia pochłonąć nawet 1000 gryzoni.
W całej Grecji spotkać możemy aż 23 gatunki węży oraz 6 gatunków jaszczurek beznogich, które swoim wyglądem przypominają węże. W zależności od obszaru Grecji można napotkać konkretne rodzaje węży, co uwarunkowane jest od biogeografii terenu i geologicznej historii danego obszaru.
Na jednym i tym samym terenie nigdy nie spotkamy wszystkich rodzajów węży greckich. Istnieją także miejsca takie jak Anafi i Astipalea (Αναφη i Αστυπαλαια), gdzie nie zobaczymy żadnego węża.
Z 23 gatunków węży Grecji tylko 7 ma jad. W tej siódemce jest aż pięć rodzajów jadowitej żmii zygzakowatej, której ugryzienie może być groźne dla człowieka. Węże te należą do rodziny żmijowatych – rodzina węży z nadrodziny Elapoidea. Niektóre gatunki występują nawet na terenach pozornie nieprzyjaznych dla węży, czyli w rejonach o dużych wahaniach temperatur. Żmije (potocznie nazywane przez Greków Ochia „Οχια”) rzadko kąsają człowieka, ponieważ starają się raczej uciec. Jeśli zostaną zmuszone do obrony, ich ukąszenie często (30–60% przypadków) jest suche bez wstrzyknięcia jadu, jednak ze względu na możliwość martwicy, należy zawsze zasięgnąć pomocy medycznej przy potwierdzonym ukąszeniu żmii. Jad żmii zygzakowatej jest mieszaniną kilku toksyn o różnym działaniu: uszkadzającym układ nerwowy, powodującym martwicę tkanek, zmniejszającym krzepliwość krwi lub zmieniającym rytm pracy serca. Po ukąszeniu na skórze poszkodowanego widoczne są dwie charakterystyczne ranki. Ukąszenie jest szczególnie niebezpieczne dla dzieci i osób starszych. Jednakże nie jest śmiertelnym zagrożeniem dla zdrowego dorosłego człowieka. Leczenie swoiste polega na podaniu antytoksyny końskiej.
1. Żmija grecka (Vipera graeca) / Nanohentra
Występuje wzdłuż pasma górskiego Pindos w środkowej i północnej Grecji, ale także w południowej Albanii, gdzie można ją spotkać w odizolowanych obszarach górskich o wysokości zwykle większej niż 1400 m, aż do 2250 m.
2. Żmija zygzakowata (Vipera berus) / Astritis
W Grecji podgatunek Vipera berus występuje tylko wzdłuż północnych granic kraju na dużych wysokościach gór, np. Góry Varnoundas, Voras, Tzena (Zona) i Rodopi.
3. Żmija nosoroga (Vipera ammodytes) / Ochia
Grecja kontynentalna, Peloponez, Ewia, Sporady, Wyspy Jońskie (brak zapisu gatunku na Zakintos), Cyklady (Paros, Antiparos, Mykonos, Naksos, Ios, Sikinos, Tinos, Andros, Delos, Syros, Iraklia, Ano Koufonisi, być może także w Tragonisi), Thassos, prawdopodobnie także w Samotrace.
4. Żmija bliskowschodnia (Montivipera xanthina) / osmańska żmija
Występuje na południe od prefektur Evros i Rodopy, Samotraki, Lesbos, Chios, Oinousses, Samos, Patmos, Kos, Leros, Kalymnos, Kalolimnos, Lipsi, Symi, Chalki.
Ponieważ mieszkam na wyspie Chios miałam przyjemność ją sfotografować. Pierwsze dwa zdjęcia przedstawiają samców w ubarwieniu szaro-czarnym, a trzecie zdjęcie to młoda jednoletnia lub nowonarodzona 12-centymetrowa samiczka w kolorze brązowym.
5. Żmija lewantyńska z Milos (Macrovipera schweizeri) / Żmija z Milos
Endemiczny gatunek. Występuje jedynie na kilku wyspach archipelagu Cyklad – ze względów ochrony gatunku nie podam nazw wysp, na których występuje. IUCN od 2006 uznaje żmiję za gatunek zagrożony wyginięciem, ponieważ zasięg jej występowania jest nie większy od 100 km2 i ciągle ulega zmniejszeniu.
Dla lepszego rozeznania przedstawiam mapkę rozłożenia siedlisk żmij na terenie Grecji.
Nigdy nie spotkamy w tej samej okolicy więcej niż jednego rodzaju żmii zygzakowatej.
Jedynie w rejonie Traki występują dwa gatunki razem: żmija bliskowschodnia (Montivipera xanthina) i żmija nosoroga (Vipera ammodytes). Każdy gatunek ma swój rejon gdzie występuje, ale są także miejsca gdzie żaden rodzaj żmii zygzakowatej nie występuje i są to Limnos, Skiros, Rodos i Kriti.
Omówiliśmy pięć jadowitych węży (które są żmijami) z siedmiu żyjących w Grecji. Teraz czas przedstawić pozostałe dwa. Są nimi:
6. Insignitus Malpolona / Sapitis
Jest to wąż jadowity, ale całkowicie nieszkodliwy dla człowieka, gdyż jego zęby jadowe znajdują się głęboko w jamie szczękowej i zaopatrzone są w jad o bardzo słabej truciźnie, niegroźnej dla organizmu ludzkiego. Ten typ uzębienia u węży nazywa się Opisthoglypha (z greckiego: opisthe, czyli tylny lub stojący z tyłu oraz glyphe, czyli zagłębienie, jama). Można u nich zaobserwować na przodzie szczęki górnej szereg zębów równej wielkości. Za nimi z tyłu widać jedną lub kilka par dużych zębów jadowych, na których znajduje się po jednej lub więcej otwartych rynienek przebiegających wzdłuż zęba. Z powodu takiego ustawienia zębów jadowych węże te muszą głęboko ująć paszczą swoją ofiarę i silnie ją ucisnąć zębami, aby jad przedostał się do rany. Natomiast płytkie uchwycenie przednimi zębami nie powoduje przeniknięcia jadu. Dlatego węże te bywają uważane za warunkowo jadowite. Ukąszenie człowieka tymi zębami jest wręcz niewykonalne.
7. Wąż koci lub zaskroniec koci (Telescopus fallax) / Agiofido
Kolejny wąż, który jest jadowity, ale z bardzo słabym jadem oraz z zębami jadowymi umieszczonymi w tylnej części szczęki, także jest nieszkodliwy. W Grecji występują też podgatunki endemiczne, które różnią się gęstością plam lub swoim ubarwieniem. Wąż nie jest agresywny i bardzo rzadko decyduje się na ukąszenie. Na wyspie Kefalonia używa się tych węży w tradycjach religijnych o starożytnych korzeniach. Kilka węży zostaje przywiezionych do kościoła Panagia Lagouvarda między 6 a 15 sierpnia i są one udostępnione zwiedzającym do pogłaskania, uważając węża za cud, stąd jego powszechna nazwa „Agiofido /Αγιόφιδο”.
Wszystkie inne węże oraz płazy i gady w Grecji nie posiadają jadu.
Jeśli chodzi o żaby, które wytwarzają płyn przez skórę – uwaga – proszę być ostrożnym. Wydzielina ta może być wysoko toksyczna dla człowieka po zetknięciu z ustami, oczami lub nosem. W innym przypadku przez dotyk naszej skóry nic nam nie grozi.
Wszystkie żmije zygzakowate, a jak wspomniano wyżej jest ich 5 rodzajów w Grecji, cechuje ten sam sposób bycia. Są bardzo powolne dlatego widząc, że znajdują się na wprost większego zwierzęcia lub też człowieka starają się zachować spokój i pozostać w ukryciu lub bez ruchu, wierząc że są niewidoczne. Ich zabarwienie jest znakomitym kamuflażem na otwartym terenie. Jeśli zorientują się, że są obserwowane starają się znaleźć drogę ucieczki. Natomiast jeśli poczują zagrożenie zwijają się w kłębek i wydają specyficzne syczenie ostrzegawcze. Jest to sygnał dla intruza, aby się wycofał. Wąż potrafi wysunąć się o połowę długości swojego ciała, aby ugryźć przeciwnika i dzieje się to w ułamku sekundy.
Jak rozpoznać jadowitego węża?
Wszystkie pięć rodzajów żmij w Grecji mają małe różnice miedzy sobą. Są to głównie różnice we wzorze na grzbiecie lub w barwie, ale mają charakterystyczne cechy, które je wyróżniają wśród pozostałych węży.
Warto znać pięć podstawowych cech wyglądu do rozpoznania jadowitych węży:
– krępa i krótka budowa ciała
– bardzo szeroka głowa z wyraźnymi dużymi polikami
– krótki ogon bardzo raptownie zwężający się
– linia „zygzak” wzdłuż całej długości kręgosłupa
– pionowa źrenica oka
UWAGA. Żmija zygzakowata (Vipera berus) oraz żmija lewantyńska z Milos (Macrovipera schweizeri) zamiast „zygzaka” mają paski – kreski w poprzek ciała na całej długości.
Jak rozpoznać węża niegroźnego?
– wąska głowa
– długie wąskie ciało
– długi wąski ogon
Węże te są zazwyczaj jednokolorowe lub mają barwne plamy, paski czy też kreski wzdłuż ciała lub w poprzek ciała, ale nie mają wyraźnego „zygzaka”.
Zamykając ten artykuł przytoczę jeszcze kilka ważnych i cennych uwag dotyczących istotności dbania i ochrony węży.
Przede wszystkim węże są jedynym naturalnym środkiem zabójczym dla takich szkodników plantacji rolnych, jak szczury, myszy, wszystkie stworzenia zajęcze oraz szarańcze, które stanowią pokarm dla węży. Szkodniki, głównie myszy i szczury, roznoszą choroby śmiertelne dla ludzi, więc zmniejszanie ilości szkodników jest kluczowe w zapobieganiu tym chorobom.
Jad węży wykorzystywany jest także do produkcji lekarstw na astmę, na serce, na zatory oraz do produkcji przeciwbólowych preparatów. W przyszłości mogą powstać lekarstwa na MND oraz AIDS; nadal są prowadzone testy i badania.
Warto też pamiętać, że węże stanowią element łańcuchu pokarmowego dla innych zwierząt. Są znakomitym pokarmem dla ptaków oraz dla mniejszych ssaków, np. lisów. Wszystkie węże w Grecji są chronione przez prawo Greckie i Unii Europejskiej.
Autor: Aneta Sylwia Żak – jest fotografem oraz miłośnikiem przyrody. O wężach pogłębia wiedzę już od 9 lat. Należy do grupy na Facebooku o płazach i gadach Grecji i Cypru.
