Dzisiaj Światowy Dzień Świadomości Autyzmu – święto obchodzone corocznie 2 kwietnia z inicjatywy Kataru w osobie Jej Wysokości Mozah, małżonki emira Hamada ibn Chalifa as-Sani, popartej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją z 18 grudnia 2007 i opublikowaną 21 stycznia 2008 roku. Z tej okazji pragniemy zaprezentować rozważania teoretyczne, które przybliżą tematykę autyzmu.
Autyzm dziecięcy na gruncie literatury przedmiotu przedstawiany jest jako zaburzenie o rozległym charakterze. Jak podkreśla Aleksandra Maciarz ma ono charakter kompleksowego syndromu wraz z wieloma różnorodnymi symptomami. Powoduje to, że autyzm dziecięcy jest zaburzeniem zarówno niejednorodnym jak i wielopostaciowym (Maciarz, 2000, s. 9). Iwona Chrzanowska zaznacza, że wokół omawianej problematyki występują liczne kontrowersje. Zdaniem autorki mówić należy o spektrum autyzmu, czyli takim obszarze, na gruncie którego można wyodrębnić trzy typy osób o charakterystycznych cechach autystycznych. Osoby te charakteryzują się odmiennymi oczekiwaniami od otaczającego środowiska, wykazują także odmienne mechanizmy oraz przyczyny rozwojowych trudności (Chrzanowska, 2012, s. 107). Jak wskazują natomiast Jolanta Wasilewska, Elżbieta Jarocka-Cyrta oraz Maciej Kaczmarski: „objawy dotyczące trzech osiowych kierunków rozwoju określane są mianem tzw. triady autystycznej i obejmują: zaburzenia rozwoju społecznego, deficyty i dysfunkcje w zakresie komunikacji (werbalnej i niewerbalnej), zaburzenia behawioralne. Zmienność fenotypowa autyzmu obejmuje również różny poziom rozwoju umysłowego – upośledzenie funkcji poznawczych” (Wasilewska, Jarocka-Cyrta, Kaczmarski, 2009, s. 40). Z powyższą wypowiedzią koresponduje także Kazimierz Zabłocki, który wskazuje że zaburzenia autystyczne to szereg wielu nieprawidłowości rozwojowych, które są zróżnicowane pod względem zarówno etiologii jak i specyfiki funkcjonowania jednostki. W związku z tym problemy wychowawcze oraz edukacyjne dzieci z autyzmem zależne są od ich indywidualnych możliwości i predyspozycji. Jednak, jak podkreśla K. Zabłocki wskazać można na pewien obszar charakterystyczny dla tej grupy. Autor podkreśla, że występujące najczęściej zaburzenia i nieprawidłowości plasują się w obrębie rozwoju społecznego (Zabłocki, 2002, s. 65). Judith Bluestone wskazuje ponadto, jako wspólny obszar, komunikację. Podkreślając jednocześnie, że na gruncie rozważań, przez pryzmat pracy dydaktyczno-wychowawczej z dzieckiem z autyzmem, to właśnie komunikacja jest czynnikiem determinującym zarówno jakość jak i skuteczność wychowawczych, dydaktycznych i terapeutycznych oddziaływań. Autor podkreśla także, że całościowe funkcjonowanie dziecka z autyzmem jest także determinowane problemem zarówno z tworzeniem wzorów jak i z jednością zmysłów. Bowiem dziecko z autystycznymi tendencjami podejmuje próby odnalezienia sekwencji porządku w zdezorganizowanej i podlegającej permanentnym przemianom rzeczywistości. Naturalnym jest bowiem, że dziecko z autyzmem dążyć będzie, zdaniem J. Bluestone, do wdrożenia przewidywalnych sekwencji ładu i porządku oraz całkowitej eliminacji chaosu (Bluestone, 2012, s. 89).
Kontynuując rozważania dotyczące specyfiki autyzmu wczesnodziecięcego należy podkreślić, że omawiany zespół zaburzeń, związany jest z wrodzonymi dysfunkcjami układu nerwowego. Jak wskazuje literatura przedmiotu etiologia zjawiska jest wieloczynnikowa i stosunkowo skomplikowana. Objawy nasilają się i są szczególnie zauważalne przed trzecim rokiem życia. Jak akcentuje Urszula Bigas zarówno u niemowląt jak i dzieci przed drugim rokiem życia mogą występować poszczególne objawy ze spektrum autyzmu. Objawy te warunkują: wystąpienie charakterystycznego syndromu niechęci do nawiązywania relacji społecznych, systematyczne zachowania, unikanie komunikacji (Bigas, 2012, 361-365). Przedstawione zachowania są jednak na gruncie literatury przedmiotu postrzegane jako swoistego rodzaju intencjonalne zachowania o charakterze celowym. Ich autotelicznym celem jest bowiem komunikacja, jednak taka która do zaakceptowania jest przez dziecko z autyzmem (Markiewicz, 2004, s.91). Jest to spowodowane zdaniem Barbary Winczury faktem, iż „(…)wszelka niekomunikatywność, zrywanie kontaktu z otoczeniem, wycofywanie się z niego to swoistego rodzaju szukanie porozumienia przez dziecko autystyczne (…)” (Winczura, 2004, s.91).
Należy w tym miejscu podkreślić, iż zaburzenia rozwoju społecznego nie zawsze zauważalne są we wszystkich etapach. Jak wskazuje jednak U. Frith istotnym etapem rozwojowym jest wczesne dzieciństwo. Bowiem zdaniem autora: „Wczesne dzieciństwo – od 3. do 5. roku życia – to okres, w którym izolacja dziecka autystycznego od świata innych ludzi sięga zenitu. (…) U dzieci autystycznych w wieku 5 lat często obserwuje się postępy w rozwoju umiejętności społecznych i ogólnego przystosowania. Postępy socjalizacyjne dokonują się zresztą u tych dzieci podczas całego rozwoju”(Frith, 2009, s. 132). Jak akcentuje Lorna Wing, wspomniana izolacja, jest także wynikiem często spotykanych zachowań agresywnych, destrukcyjnych działań, braku ich przyczynowo-skutkowej analizy. Towarzyszący temu nieustanny lęk potęguje niechęć do podejmowania kontaktu i często wrogie, reakcje obronne (Wing, 2005, s. 118). Jak akcentuje K. Zabłocki: „Część naukowców uważa, że jedną z przyczyn ubogich kontaktów dzieci z autyzmem z rówieśnikami są ograniczone umiejętności zabawy. Dzieci te, nie nawiązując przyjaźni, nie mają możliwości ćwiczenia wielu umiejętności społecznych, takich jak: funkcjonowanie w grupie, współpraca, kontrola własnej impulsywności” (Zabłocki, 2005, s. 82). Należy także podkreślić, iż na całokształt realizacji procesu wychowawczego oraz edukacyjnego rzutują różnorodne problemy występujące u dzieci z autyzmem. Do najczęściej wymienianych na gruncie literatury przedmiotu można zaliczyć: zaburzenia przewodu pokarmowego, symptomy zatrucia metalami ciężkimi (Dawidiuk, 2009, s.24), zaburzenia snu, występowanie grzybów Candida, osłabiona odporność immunologiczna i liczne alergie (Pisula, 2010, s.63). Na potrzeby niniejszych rozważań należy podkreślić także zachowania stereotypowe występujące u dzieci z autyzmem. Jak wskazuje J. Błeszyński: „We wczesnym autyzmie, do ukończenia 12. miesiąca życia – stereotypie współwystępują z ogólnym niepokojem; koncentrują się głównie w ruchach dłoni i głowy; około 2. roku życia zajmują centralne miejsce w zachowaniu dziecka, poszerza się ich repertuar; nasilenie zachowań lękowych i reakcje o silnej ekspresji; zabawa ma charakter stereotypowy, schematyczny” (Błeszyński, 2011, s. 96). Warto podkreślić, że na gruncie literatury przedmiotu spotkać można różnorodne egzemplifikacje sztywnych wzorców zachowań. Występuje także różnorodne ich nazewnictwo np. fiksacje, manieryzmy, stereotypie, perseweracje, kompulsje, obsesje i inne (Charman, Bair, 2002, 289-300).
Istotne zagadnienie dotyczące funkcjonowania dziecka z autyzmem we współczesnej rzeczywistości szkolnej podejmuje także Iwona Chrzanowska. Podkreśla bowiem, że autyzm powoduje podejmowanie przez dziecko charakterystycznej, odmiennej od powszechnie znanej, roli ucznia. Autorka wskazuje w związku z tym na pewną swoista zależność. Jeśli w rzeczywistości edukacyjnej występuje uczeń z autyzmem to konieczne jest także występowanie odpowiednio przygotowanych do pracy nauczycieli i pedagogów. Badaczka podejmuje tematykę wiedzy współczesnych i przyszłych pedagogów na temat autyzmu oraz szeregu dylematów związanych z kształceniem i integracją na płaszczyźnie edukacyjnej. Wyniki badań jednoznacznie wskazują na obecność krzywdzących stereotypów na temat autyzmu w wybranej grupie społecznej. Dowodzi to także braku odpowiedniego zaplecza wiedzy i umiejętności, które kluczowe są dla podejmowania właściwej pracy na rzecz wielopłaszczyznowego rozwoju dziecka z autyzmem (Chrzanowska, 2012, s. 109-114).
Nadrzędnym celem edukacji jest na gruncie omawianej tematyki uzyskanie efektu samodzielności i niezależności funkcjonowania w różnych obszarach życia. Praca z dzieckiem z autyzmem wymaga współpracy pomiędzy wychowawcą, nauczycielem współorganizującym kształcenie integracyjne, pedagogiem i psychologiem szkolnym oraz innymi nauczycielami wspierającymi proces terapii, edukacji i wychowania dziecka. Istotne znaczenie ma także systematyczna współpraca z rodzicami /opiekunami oraz z instytucjami takimi jak: poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Dla optymalizacji efektów wdrażanych oddziaływań wszystkie podmioty współorganizujące szereg oddziaływań powinny stale wzbogacać swój warsztat pracy oraz wiedzę z zakresu edukacji dziecka ze spectrum autyzmu.
Info: Fragment tekstu z publikacji „Wyzwania współczesnego świata tom XI”
autor: Emilia Wieczorek
