W 1900 roku Arthur Evans rozpoczął wykopaliska w Knossos na Krecie. Jego badania wkrótce odsłoniły ogromny kompleks pałacowy nieznanej dotąd kultury, którą nazwał minojską (od imienia mitycznego króla Minosa), a w jego ruinach odkryto najstarsze zabytki piśmiennictwa z terenów Grecji. Były to głównie gliniane tabliczki i pieczęcie zapisane różnymi rodzajami pisma. Na podstawie stratygrafii (układu warstw ziemi) oraz charakteru znalezisk określono ich chronologię. Najstarszym okazało się pismo hieroglificzne, prawdopodobnie inspirowane hieroglifami egipskimi. Powstało w okresie średniominojskim II A, tj. ok. lat 1850-1800 p.n.e. Na podstawie 96 wyróżnionych znaków stwierdzono, że oznaczają one sylaby, podczas gdy 30 znaków to morfemy, czyli najmniejsze jednostki znaczeniowe; oprócz nich wyróżniono również inne rodzaje znaków, takich jak liczby. Określono też ściśle administracyjną funkcję tabliczek.
Drugim rodzajem pisma było tzw. pismo linearne A, które powstało w podobnym okresie, być może tylko niewiele później, w tym samym kontekście kulturowym, a więc również w kręgu kultury minojskiej. Stopniowa ewolucja jednego systemu w drugi, która przez lata uznawana była za oczywistość, stoi więc pod znakiem zapytania. Mimo to można rozpoznać ich wspólny rdzeń przejawiający się w strukturze pisma, i ponad 20 wspólnych syllabogramów. Przykłady pisma linearnego A odnajdywano w kontekstach pałacowych czy sanktuariach na najróżniejszych mediach – glinianych lub kamiennych tabliczkach czy naczyniach, na ozdobach z metali szlachetnych oraz jako graffiti na murach, z pewnością nie było więc używane wyłącznie w administracji, w odróżnieniu od jego następcy, pisma linearnego B. Był to skomplikowany system, w którym znaki mogły oznaczać całe sylaby lub tylko samogłoski; towarzyszyły im też znaki oznaczające konkretne obiekty będące przedmiotem handlu.
Minojskie pismo hieroglificzne i pismo linearne A nie zostały dotychczas odczytane, mimo pewnych postępów w ich zrozumieniu. To, co dotychczas udało się ustalić, to fakt, że oba systemy nie służyły do zapisu języka greckiego, ale mają ogromne znaczenie dla pierwszego pisma greckiego, tj. pisma linearnego B. To ostatnie zostało stworzone po zdobyciu Krety przez ludność tzw. kultury mykeńskiej, będącej następczynią kultury minojskiej. Pierwotnie wywodziła się z Peloponezu, którego populacja najwyraźniej posługiwała się już w epoce brązu językiem greckim. Wszystkie trzy systemy pisma posiadają pewne wspólne schematy, a pismo linearne B było w rzeczywistości wariantem pisma minojskiego, z zachowaniem ok. 70 wspólnych znaków, do których stworzono nowe, nadające się lepiej do zapisu nowego języka. Większość z nich oznaczała sylaby oraz samogłoski, z niewielką ilością znaków złożonych. W tym systemie istniały także logogramy reprezentujące konkretne przedmioty, jak trójnóg czy koło. Część z nich była naturalistycznymi rysunkami, inne udało się rozpoznać dzięki podwójnemu zapisowi logogramu i znaków sylabicznych.
Użycie pisma linearnego B ograniczało się do bardzo wąskich kontekstów związanych z prowadzeniem inwentarzy i zapisów transakcji prowadzonych przez mykeńskie pałace. Praktycznie wszystkie zapiski odnoszą się do sfery ekonomicznej, w odróżnieniu od wcześniejszego pisma linearnego A nie ma więc żadnych zabytków literatury czy inwokacji religijnych. Spisy towarów zapisywano na glinianych tabliczkach, które niemal bez wyjątku znajdowano w archiwach pałaców, głównie w Knossos, Pylos, Argos czy Mykenach. Koniec pisma linearnego B w Grecji przypada na okres upadku kultury mykeńskiej i jej pałaców – pismo, o funkcji dotychczas stricte administracyjnej, nie było już potrzebne. Rozpoczęły się tzw. wieki ciemne, w których najwyraźniej nie stosowano żadnej formy pisma. Mimo to, na Cyprze kontynuowano używanie pisma pochodzącego bezpośrednio od pisma linearnego B, które nazwano sylabariuszem cypryjskim. Zapisywano w nim dialekt arkado-cypryjski języka greckiego aż do trzeciego(!) wieku p.n.e., potem jednak zostało zapomniane. Pismo linearne zabrnęło więc w ślepy zaułek ewolucji pisma.
Korzenie dzisiejszego pisma greckiego sięgają w rzeczywistości starożytnego Egiptu i początku drugiego tysiąclecia p.n.e., około 1900 roku p.n.e. Tam, w okolicach półwyspu Synaj, ludy semickie zaadaptowały egipskie hieroglify do własnego użytku. W dużym uproszczeniu, Semici wybrali niektóre znaki pisma egipskiego, na przykład oznaczający „dom”, który w ich języku brzmiał prawdopodobnie „bet”. W konsekwencji znak ten przyjął wartość „b”. W ten sposób powstał pierwszy system alfabetyczny, ograniczony jednak tylko do spółgłosek, gdyż samogłoski pomijano w zapisie tak jak np. w dzisiejszym alfabecie arabskim. Około XVII wieku p.n.e. pismo to było już rozpowszechnione w Syrii i Palestynie. Równolegle z rozprzestrzenianiem się pisma alfabetycznego zachodził też proces jego upraszczania, osiągając w XI i X wieku stopień łatwiejszego i szybszego w zapisie alfabetu fenickiego, który dzięki dalekosiężnym kontaktom handlowym Fenicjan poświadczony jest w materiale archeologicznym na Cyprze, Krecie, Sardynii czy w Hiszpanii. Alfabet fenicki był adaptowany z sukcesem przez użytkowników różnych języków, nie tylko aramejskiego i hebrajskiego, ale również, co ważne z naszej perspektywy, greckiego.
Ze względu na znaczące różnice w obu językach – jednym semickim (fenicki), a drugim indoeuropejskim (grecki) – system fenicki wymagał gruntownych zmian w celu dostosowania go do potrzeb języka greckiego. Oba języki miały wspólne trzynaście spółgłosek: /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /g/, /s/, /h/, /m/, /n/, /l,/, /r/ i /w/. Szczegóły tego procesu nie są aż tak fascynujące, aby je tu przytaczać. Dość powiedzieć, że nie było to proste „przepisanie” fenickiego alfabetu. Na przykład dźwięk /w/ otrzymał zupełnie inny, niefenicki symbol, ale utrzymano jego fenicką nazwę i porządek alfabetyczny. Nowy grecki alfabet posiadał też zupełnie arbitralnie utworzone znaki jak zeta i ksi, które odpowiadają dwóm spółgłoskom, odpowiednio sigma + delta i kappa + sigma.
Alfabet grecki był pierwszym, w którym zapisywano samogłoski, jednak oczywiście były one obecne we wszystkich językach. Najwyraźniej zostały one zapożyczone z samych nazw fenickich liter, których Grecy nie mieli, a które dla greckich uszu brzmiały niemal jak znane im samogłoski α, ε i ο. W takim wypadku zapis samogłosek nie byłby więc niczym wyjątkowym, a po prostu zapisem dźwięków własnego języka podobnie jak zapis spółgłosek. W rezultacie powstał pierwszy znany ludzkości alfabet zawierający zarówno spółgłoski jak i samogłoski. Jego najstarsza forma zawierała 22 litery (dzisiaj 24) zaczynające się od α i kończące na τ. Istniały regionalne warianty alfabetu podobnie jak różne greckie dialekty, jednak ich główna struktura, powstała ok. IX wieku p.n.e. była wspólna i pozostała niemal niezmieniona aż po czasy współczesne.
tekst: Dominik Stachowiak
