W bieżącym 2022 roku przypada dwusetna rocznica wydania pierwszego zbioru wierszy Adama Mickiewicza “Poezye”. W związku z tym obecny rok został ustanowiony przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej Rokiem Romantyzmu Polskiego. „To, co nastąpiło potem, było bez precedensu w polskich dziejach. Zrodziła się epoka, w której tworzyli genialni artyści, myśliciele i działacze polityczni, którzy w sytuacji narodowej niewoli stworzyli kraj duchowej wolności, rozwinęli programy niepodległościowe, a zarazem wynieśli polską literaturę, muzykę i malarstwo do rangi czołowych osiągnięć kultury europejskiej” – podkreślono w uchwale Sejmu.
W tomie znalazł się przede wszystkim słynny cykl, będący manifestem polskiego romantyzmu “Ballady i romanse”. Wydany w 1822 roku utwór jest znakomitym przykładem kształtowania się romantycznego światopoglądu autora. Alina Witkowska – historyk i znawczyni literatury pierwszej połowy XIX wieku, tak o nim napisała: „Ballady i romanse nie są tomikiem o olśniewającej urodzie poetyckiej, ale ich literacka przełomowość jest wprost nie do przecenienia. Dźwignął w nim młody romantyk zarysy nowego poetyckiego świata, określonego przez osobowość ludu i tajemnicę bytu prześwitującą przez znaki najzwyklejszej rzeczywistości”.
Cykl ballad zawiera utwory o bardzo nierównej wartości, od wybitnych, mających wielkie znaczenie dla literatury, np. “Romantyczność”, po słabsze, które wartość miały jedynie dla samego poety, jak np. “Rybka”.
W całym cyklu widać nowy świat poetycki, określany przez grozę i piękno natury oraz ludowe wierzenia i obyczaje. Można tu zaobserwować, jak dojrzewała osobowość samego poety, budziła się jego wrażliwość, wyobraźnia, zmieniając całkowicie typ obrazowania poetyckiego.
Ballady Mickiewicza są silnie osadzone w realiach historycznych i lokalnych. Miejsce akcji jest ściśle określone (Świteź, Płużyny, Ruta) W tę oswojoną rzeczywistość wkracza świat nadprzyrodzony, a to co znane, okazuje się niebezpieczne i tajemnicze. Ingerencje świata nadziemskiego mogą mieć charakter etyczny – to, co nadprzyrodzone, ocenia czyny ludzkie i wprowadza ład moralny, wymusza odpowiedzialność i wymierza karę za popełnione zło.
Temat winy i kary jest ciągle obecny w “Balladach”: bohaterka Liliji, niewierna żona, która zabiła męża, zostaje wydana przez tytułowe kwiaty. Natura okrutnie karze wszelkie przewinienia – w balladzie “Rybka”, za uwiedzenie Krysi, karę ponosi nie tylko uwodziciel, ale i jego świeżo poślubiona żona, mimo że nie przekroczyła żadnego zakazu moralnego. Główna bohaterka ballady “To lubię”, nosząca imię ukochanej poety – Maryli, cierpi jako upiorzyca strasząc na rozstajnych drogach, co było karą za wzgardzenie miłością Józia.
Natura w balladach jest spokojna i łagodna – Mickiewicz odchodzi tu od sposobu widzenia świata zaproponowanego przez sentymentalistów. Świat przyrody nie jest tu ani przyjazny, ani rozpoznawalny. Metafizyczną stronę natury jest w stanie poznać tylko lud – prostota, jak go określa Mickiewicz. Lud jako wolny od cywilizacji, jest autentyczny, pojmuje świat ponadzmysłowy, kierując się bardziej intuicją i uczuciem niż rozumem.
Duży wpływ na twórczość Mickiewicza miało romantyczne uczucie. Wiele kobiet było adresatkami nastrojowych liryków, a najsłynniejszą była Maryla – Maria Wereszczakówna. Trudno jest stwierdzić, kiedy Mickiewicz spotkał Marylę po raz pierwszy, przypuszcza się, że było to w roku 1818, lecz zakochał się w niej dwa lata później. Gwałtowne uczucie pozostawiło niezatarty ślad w sercu poety i odbiło się na jego twórczości. W 1821 roku ukochana Mickiewicza wyszła za mąż za kogoś innego, a on stracił nadzieję na ich szczęśliwe połączenie.
Postać Maryli jest duchową patronką tomu “Ballady i romanse”, a w balladzie “To lubię” pojawiają się prorocze słowa: “Ach! I ty poznasz Marylkę; lecz ona…”. Wielokrotnie pojawia się też w innych utworach. Najbardziej jednak znanym wierszem dedykowanym Maryli jest “Do M”, w którym Mickiewicz żegna się z ukochaną. W wierszu tym doskonale zobrazowane został ból zawiedzionych nadziei i złamanego serca. Jednocześnie poeta sugeruje, iż rozstanie było bolesne dla obu stron i że ukochana nie porzuciła go z własnej woli
Mickiewicz pokazał czytelnikowi, że życiem ludzkim rządzi jakaś ukryta, tajemnicza siła, pochodząca z natury, na którą człowiek nie ma wpływu, boleśnie natomiast odczuwa skutki jej działania. Stworzył gatunek łączący w sobie cechy epiki, liryki i dramatu. Sprzeciwił się tym klasykom, którzy uznawali tylko gatunki czyste, klasyczne.
Taka wizja rzeczywistości, według której w każdym momencie może dojść do przenikania się codzienności ze światem pozazmysłowym, ma charakter polemiczny wobec racjonalnych poglądów oświeceniowych.
Udany debiut i rosnąca popularność dzieł Mickiewicza były zapowiedzią jego wielkiej kariery. Poeta ten uważany jest za twórcę polskiego romantyzmu oraz odkrywcę nowej wrażliwości artystycznej kształtowanej przez wyobraźnię, uczucie i osobiste doświadczenia duchowe. Mickiewicz jak prosty lud poznaje tajemnice świata, postrzeganiem intuicyjnym, pozazmysłowym.
„Ballady i romanse” to manifest programowy polskiego romantyzmu. Wieszcz za ważne uznał tu to, co w epoce oświecenia, było pomijane. Pokazał, że należy poznawać świat, sercem i uczuciem wychodzącym z duszy, podkreślił także rolę przyrody. Ballady te wyrażają przekonanie samego autora o wyższości poznania pozarozumowego nad poznaniem czysto naukowym.
Agnieszka Maślanka
