Zygmunt Fortunat Miłkowski – pseudonim Teodor Tomasz Jeż, także Władysław Bonar, Z.F.M., Fortunat Metko. Urodził się 23 marca 1824 w Saracei na Podolu, zmarł 11 stycznia 1915 w Lozannie. Był on polskim pisarzem, publicystą i politykiem niepodległościowym oraz powstańczym pułkownikiem. Jeden z najpłodniejszych pisarzy polskich. Urodził się w rodzinie Józefa, oficera napoleońskiego, oficjalisty, dzierżawcy majątków ziemskich i Balbiny z Brudzewskich. Od 1861 był żonaty z Zofią z Wróblewskich (1840- 1906), z którą miał pięcioro dzieci.
Życie i twórczość
Był uczniem szkół w Niemirowie, gdzie w 1838 roku zawiązał nielegalną konspirację uczniowską. Ukończył Liceum Richelieu’ego w Odessie w 1846 roku, a następnie studiował matematykę na uniwersytecie w Kijowie w latach 1847-1848, gdzie zorganizował tajną organizację patriotyczną wśród polskich studentów tamtejszego uniwersytetu. Po wybuchu Wiosny Ludów przedostał się na Węgry i uczestniczył w powstaniu węgierskim walcząc w Legionie Polskim dowodzonym przez generała Józefa Wysockiego. Mianowany porucznikiem, wziął udział w oblężeniu Aradu, a następnie w ofensywie wiosennej w 1849 roku. Następnie walczył pod Temesvarem i wraz z całą formacją przeszedł na terytorium Turcji. Znajdując się w obozie w Szumli, wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.
Od 1850 roku przebywał na emigracji w Anglii, gdzie pracował jako robotnik w warsztacie obić papierowych. Po nieudanej próbie zamieszkania w Paryżu i wydaleniu go przez policję z Francji jako emisariusz Centralizacji TDP został wysłany na Ukrainę, Przez Marsylię, Stambuł i Jassy przedostał się do przygranicznego regionu Ukrainy Pobereża a następnie do Kijowa, gdzie zawiązał tajny komitet. Jednak niebawem policja wpadła na jego trop i spiskowców bądź rozstrzelano bądź zesłano na Sybir. Samemu Miłkowskiemu udało się uciec do Mołdawii.
W latach 1851–1858 był agentem Komitetu Centralnego Demokracji Europejskiej na Bałkanach. Początkowo działał na terenie Rumunii, następnie od 1855 przebywał w Stambule. Podczas wojny krymskiej próbował wraz z gen. Józefem Wysockim sformować legion polski przy boku Turcji.
W latach 1859-1863 mieszkał pod nazwiskiem Fortunat Melko w Mihăileni i stworzył tam ośrodek prac konspiracyjnych, pośrednicząc pomiędzy Paryżem a konspiracją kijowską, a także zostając w 1862 z ramienia warszawskiego Komitetu Centralnego Narodowego naczelnikiem wojskowym na Ukrainę. Po przedwczesnym wybuchu powstania zrezygnował pod naciskiem „białych” z tej funkcji na rzecz gen. Józefa Wysockiego, który mianował go naczelnikiem sił zbrojnych na Podolu. Ponieważ jednak powstanie na tym terenie nie wybuchło, mianowany pułkownikiem zorganizował w Tulczy na terenie Turcji oddział wojskowy. Wraz z nim wkroczył do Rumunii, gdzie w bitwie pod Kostangalią rozbił kilkakrotnie silniejszy oddział rumuński. Jednak nie udało mu się przedostać na Podole i ostatecznie złożył broń przed Rumunami. Wydalony z tego kraju, znalazł się we Lwowie, skąd w lutym 1864 wysłano go na placówkę w do Belgradu. W stolicy Serbii mieszkał w latach 1864-1866 w trudnych warunkach materialnych.
Następnie mieszkał w latach 1866–1872 w Brukseli, gdzie uczestniczył w pracach Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Od 1871 był także członkiem Komitetu Centralnego Ligi Pokoju i Wolności. W 1872 osiadł w Szwajcarii. Początkowo przebywał w Lozannie (1872-1879), gdzie przy Avenue de Morges prowadził „zakład edukacyjny” z internatem dla młodzieży polskiej. Placówka upadła ze względów finansowych. Po nieudanej próbie przeniesienia się do Paryża (1880-1882) pozostał w Szwajcarii, mieszkając kolejno w Genewie (1882-1899), Zurychu (1899-1910), Wetzikonie pod Zurychem (1910-1913) i ponowienie w Lozannie (1913-1915). Utrzymywał się z publikacji swoich utworów, a także z korespondencji umieszczanych pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż w czasopismach wszystkich 3 zaborów.
Miłkowski był jednym z pięciu założycieli tajnej Ligi Polskiej, która powstałej na zamku Hilfikon koło Zurychu w sierpniu 1887, a następnie ważnym działaczem jej kontynuatorki Ligi Narodowej. Był jedną z czołowych postaci polskiego środowiska emigracyjnego. Obracał się głównie w kręgach liberalnej i demokratycznej emigracji, utrzymując także, mimo iż nie podzielał ich poglądów politycznych, ożywione stosunki z socjalistami, głównie z kręgu Bolesława Limanowskiego. W 1910 wsparł swym autorytetem akcję Stefana Żeromskiego, Zygmunta Wasilewskiego, Stanisława Szpotańskiego dzięki czemu usunięto za nadużycia finansowe kustosza Włodzimierza Rużyckiego. Zaprotestował też skutecznie przeciwko przeniesieniu Biblioteki Raperswilskiej do kraju pod zaborami. W 1913 otrzymał tytuły członka honorowego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie.
W wydanych pośmiertnie pamiętnikach Od kolebki przez życie opisał swoją działalność jako emisariusza, działacza niepodległościowego, człowieka o zdecydowanych zapatrywaniach światopoglądowych, przeciwnika konserwatyzmu społecznego.
Zygmunt Miłkowski należał do najpłodniejszych polskich pisarzy, poza utworami publicystycznymi pozostawił 80 powieści. Jako powieściopisarz debiutował utworem Wasyl Hołub, opublikowanym w 1858 roku w „Dzienniku Literackim”. W powieściach Miłkowskiego objawiło się jego zainteresowanie obyczajem i kulturą chłopską, zwłaszcza z terenu Ukrainy, którą dokumentował etnograficznie, ale też nie ukrywał swojego pozytywnego do niej stosunku. Doceniał zarówno jej walory estetyczne, jak i etyczne. Ukazywał konflikty między szlachtą a chłopstwem, w których obciążał winą raczej szlachtę. Wskazywał jednak na możliwość ułożenia dobrych stosunków między ziemiaństwem a poddanymi. Jego zdaniem równowaga społeczna powinna być oparta na korzystnym dla dworu i wsi poddziale pracy oraz wzajemnych korzyściach i szacunku. Mimo wspólnych wątków światopoglądowych powieści Miłkowskiego nie były monotematyczne. W Handzi Zahornickiej osią konstrukcyjną była budowa cerkwi oraz wędrówka bohaterów w celu poznania zasad budownictwa sakralnego. Wasyl Hałuba dotyczył wojny rosyjsko-tureckiej z 1828 oraz powstania listopadowego. Historia o pra-pra-pra… wnuku łączyła w sobie cechy powieści chłopskiej, historycznej, romansu edukacyjnego, sagi rodzinnej i publicystyki społecznej.
Postanowieniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 9 października 1933 został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Niepodległości z Mieczami za pracę w dziele odzyskania niepodległości.
tekst: Agnieszka Radomska
